Dünyanın daha az global bir yer haline geldiğine dair kaygılar her geçen gün büyüyor. Bu durumun en büyük göstergesi giderek daha fazla ülkenin global ticarette geri adım atıyor olması. Kelam konusu teoriyi destekleyen pek çok örnek var. Donald Trump Çin’e karşı ticaret kılıcını çekti.
Covid-19 pandemisi tedarik zincirlerini baştan aşağı test etti. Ukrayna’daki savaş ise pek çok ülkenin Rus gücüne ne kadar bağımlı olması gerektiğini düşünmesine neden oldu. Tüm bunlar, gücün parçalandığı ve ülkelerin muhtaçlıkları için başka ülkelere güvenmek yerine kendi içlerine döndüğü bir globalleşme hareketine işaret ediyor.
Peki globalleşme nasıl sona erebilir? Kimileri, yakın vakte kadar birbirine sıkı sıkıya bağlı olan iktisatların nispeten barışçıl bir biçimde “ayrışacağını” hayal ediyor üzere görünüyor. Fakat ekonomik bağların parçalanmasının, derinleşen global uyuşmazlığın hem sonucu hem de nedeni olması mümkündür. Şayet öyleyse, globalleşmenin daha yıkıcı bir biçimde sona ermesi mümkündür.
Küreselleşmenin kritik üç safhası
İnsanlık ne yazık ki bunu daha evvel yaşadı. Sanayi ihtilalinin gerçekleştiği 19. yüzyılın başlarından bu yana, hudut ötesi ekonomik entegrasyonun derinleştiği iki periyot ve bunun tam zıddı bir devir yaşandı. Globalleşmenin birinci periyodu 1914’ten önceydi. İkincisi 1940’ların sonlarında başladı, fakat 1970’lerin sonlarından itibaren daha fazla iktisadın birbiriyle entegre olmasıyla hızlandı ve genişledi. Ortada, iki dünya savaşıyla sınırlanan ve Buhran ve ona hem eşlik eden hem de onu kötüleştiren korumacılıkla derinleşen uzun bir globalleşmeden uzaklaşma periyodu yaşandı. Son olarak, 2007-09 mali krizinden bu yana globalleşme ne derinleşiyor ne de bilakis dönüyor.
Bu tarih, globalleşme devrinin keyifli bir periyot olacağına pek de işaret etmemektedir. Bilakis, 1914-45 yılları ortasında hem lokal hem de global siyasi ve ekonomik sistemin çöküşü yaşandı. Birinci Dünya Savaşı’nın bir sonucu olan 1917 Bolşevik İhtilali, dünyayı komünizm ile tanıştırdı. Kimi iddialara nazaran komünizm, iki dünya savaşından bile daha fazla, yaklaşık 100 milyon insanın vefatına neden oldu.
Bu kaos ve felaket devrinin kimi yararlı sonuçları oldu. Avrupa imparatorluklarını savunulamaz hale getirdi. Çağdaş refah devletlerini ortaya çıkardı. İnsanların ortak mukadderatlarının biraz daha farkında olmalarını sağladı. Lakin tekrar de, genel olarak bir felaket çağıydı.
Ticaret barışın teminatı mı?
Tartışmalı bir soru, barışın globalleşmeyle nasıl ve ne kadar irtibatlı olduğu. John Plender’ın yakın zamanda tartıştığı gibi, ticaret mutlaka barışı sağlamıyor. Birinci Dünya Savaşı’nın nispeten hareketli bir ticaret devrinde başlaması muhakkak bunu göstermektedir. Nedensellik, barıştan ticarete kadar tam karşıtı istikamette ilerliyor. Büyük güçler ortasındaki işbirliği çağında ticaret büyüme eğilimindedir. Karşılıklı kuşkulardan birinde, bilhassa de açık çatışmalardan birinde, artık Rusya ile batı ortasında gördüğümüz üzere ticaret çöküyor.
“Büyük Yanılsama”nın sonu mu?
İnsanlar bazen İngiliz liberal Norman Angell’i ticaretin barış getireceği görüşüne safça inanan biri olarak gösterirler. Oysa Birinci Dünya Savaşı’ndan kısa bir müddet evvel yazdığı The Great Illusion (Büyük Yanılsama) isimli kitabında, ülkelerin savaştan pahalı hiçbir şey kazanamayacağını savunmuştu. Daha sonraki tecrübeler bu görüşü büsbütün haklı çıkardı: savaşın esas iştirakçilerinin hepsi kaybetti. Benzeri biçimde, sıradan Ruslar Ukrayna’nın ya da sıradan Çinliler Tayvan’ın fethinden yarar sağlamayacaktır. Fakat bu gerçek çatışmayı engellemedi. Psikopatların liderliğinde, milliyetçiliğin ve başka tehlikeli ideolojilerin tesiri altında, grotesk çılgınlıklar ve fecî hatalar işleyebiliyoruz.
Olası bir karşılık, 20. yüzyılın “büyük küreselleşmesi” sırasında yaşananlara benzeri bir şeyin bu defa yaşanamayacağı. En makus ihtimalle, sonuç biraz soğuk savaşa benzeyebilir. Lakin bu, gereğinden fazla optimist bir yaklaşımdır. Büyük güç bağlarında yaşanacak bir kırılmanın sonuçlarının günümüzde o zamankinden daha berbat olması hayli olasıdır.
Bunun bariz nedenlerinden biri, karşılıklı imha kapasitemizin bugün çok daha büyük olması. Rutgers Üniversitesi’nde yakın zamanda yapılan rahatsız edici bir çalışma, ABD ve Rusya arasında tam ölçekli bir nükleer savaşın, özellikle de bir “nükleer kış” olasılığı göz önüne alındığında, 5 milyardan fazla insanı öldürebileceğini savunuyor. Bu hayal bile edilemez mi? Ne yazık ki hayır.
ABD’nin Çin’e yarı iletken ve ilgili teknolojilerin ihracatına yönelik yakın zamanda açıklanan kontroller kararlı bir adım gibi görünüyor. Kuşkusuz bu Pekin için Donald Trump’ın yaptıklarından çok daha büyük bir tehdit. Hedef açıkça Çin’in ekonomik gelişimini yavaşlatmaktır. Bu bir ekonomik savaş hareketidir. Birileri buna katılabilir. Fakat bunun çok büyük jeopolitik sonuçları olacaktır.
Küreselleşmeden uzaklaşmak, dikkatlice ayarlanmış ve akıllı bir ayrışmanın sonucu olması pek mümkün değildir. Biz beşerler bu biçimde çalışmayız. Beşerler globalleşmeden ayrışmanın eşitsizliği azaltmakla bir ilgisi olduğunu tez edebilir. Bu da saçmalıktır: daha açık ekonomiler çoklukla nispeten eşittir.
Küreselleşmeyi en çok tehdit eden güç çatışmalarıdır. Büyük güçler kendi güvenliklerini arttırmaya çalışarak rakiplerini daha inançsız hale getirmekte ve aşağıya gerçek kısır bir güvensizlik sarmalı yaratmaktadır. Bu sarmalın içine çoktan girmiş durumdayız. Bu gerçeklik dünya iktisadının yazgısını şekillendirecektir. Güzel huylu bir yerelciliğe değil, negatif toplamlı bir rekabete gerçek gidiyoruz. Dünyamız bu hastalıktan kurtulamayabilir.
Büyük bir güç kırılmasının sonuçları artık soğuk savaş devrinden bile daha berbat olabilir. Kendi yeterliliği için global ticaretin özgürleştirilmesi bir hududa ulaştı ve yeni bir istikrar kurulması gerekiyor. Pekala neler yapılabilir?
Küreselleşmeden uzaklaşma önüne geçilebilir mi?
Eski globalleşme modelinde bir sorun olduğunu kabul ederek işe başlamalıyız.Tüm bu çekişmeler daha yüksek bir güce devredilebilseydi güzel olurdu. Lakin sorun da bu esasen – global ticaret paradigmasının çöküşünü yönetebileceğini gösteren bir güç -Dünya Ticaret Örgütü de dahil yok.
Aslında biz hala birinci adımda, yani sorunu kabul etmekte zorlanıyoruz. Tai’nin de belirttiği üzere, globalleşme 2.0 “verimlilikten daha fazlasını dikkate almalı” ve yalnızca sermayenin hür akışını ve ticaretin hürleşmesini kendi başına bir emel olarak teşvik etmemelidir. Sorun, yeni post-neoliberal çağımızın biçiminin nasıl ve nerede müzakere edileceğidir.
